Akdeniz ekosistemi kırılgan bir yapıya sahiptir. İnsan kaynaklı baskılar ağır bir biçimde hissedilmektedir. Akdeniz’deki nüfusun %70’i çoğunlukla deniz kıyısındaki kentlerde yaşamaktadır. Dünyadaki en çok tercih edilen turistik bölge olarak fazlaca istek görmektedir. Lakin, Akdeniz geçtiğimiz yıllarda birçok kirlilik çeşidinin kurbanı olmuştur.
Dünyadaki karbon salınımının %5’ine yakını Akdeniz ülkelerinden kaynaklanmaktadır. Ayrıyeten, Akdeniz ülkelerinin yarısından birçoklarının gübre ve pestisit kullanımı dünya ortalamasının üzerindedir. Deniz kirliliği ekseriyetle arıtılmış ve arıtılmamış atık su ve ağır metal içeren atık suların deşarjından kaynaklanmaktadır. Akdeniz’deki kirlilik metal üretimi ve işlemesi, güç üretimi, kâğıt sanayisi, kimya sanayisi, su eserleri sanayisinin faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Bunun yanı sıra hayat döngüsü hakkında fazla bilgi sahibi olunmayan ve klâsik atık su arıtma prosedürleri ile arıtılamayan toksik olduğu düşünülen kirleticilere de rastlanmaktadır. Bu kirleticiler farmasötikler, kozmetik eserler, yangın geciktiriciler ve plastik katkı unsurlarından oluşmaktadır. Akdeniz, deniz nakliyatının ağır olduğu bir bölgedir. Denizde kazalar ve petrol sızıntıları da epey sık yaşanmaktadır. Bunlara ek olarak deniz tabanındaki çöplerin %50’sinin plastik olduğu bilinmektedir. Günde 730 ton plastik atığın Akdeniz’i kirlettiği kestirim edilmektedir.
Akdeniz bölgesi öteki bölgelere kıyasla %20 daha süratli ısınmaktadır. Bölgede orman yangını riski yüksektir. Deniz suyu sıcaklığı global ortalamaya nazaran şimdiden 0.4°C yüksektir. Bölgede kıyı erozyonu, yangınlar, istilacı cinsler, seller ve deniz suyu asitlenmesinde artış beklenmektedir. Yükselen deniz suyu düzeyi sebebiyle tarım faaliyetlerinde azalma beklenmektedir.
Akdeniz, dünyada bilinen deniz cinslerinin %18’ine konut sahipliği yapmaktadır. Ayrıyeten, dünyada en fazla endemik tıp barındıran deniz olma özelliğine sahiptir. Akdeniz’de bulunan mahallî olmayan tiplerin %10’u istilacı cinsler olarak kayda geçmiştir. Akdeniz biyolojik çeşitlilik kaybı ile yüz yüzedir. Deniz çayırlarında %30 azalma görülürken hiçbir tedbir alınmazsa 2100 yılında bu çeşidin Akdeniz’den büsbütün silinmesi beklenmektedir. Birebir biçimde, mercan ekosistemleri de balıkçılık, demirleme, istilacı çeşitler, kirlilik ve iklim değişikliği üzere etkenlerden ötürü yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Biyolojik çeşitliliğin azalması denizden sağlanan ekosistem hizmetlerinin (kültürel, cümbüş aktiviteleri, karbon depolama, besin ve içme suyu tedariki vb.) uzun vadede erişilebilir olmaması manasına gelmektedir.
Birleşmiş Milletler Etraf Programı / Akdeniz Aksiyon Planı’nın (UNEP/MAP) kısa bir tarihi
Akdeniz Aksiyon Planı, öteki ismiyle Barselona Mukavelesi 1975 yılında Birleşmiş Milletler Etraf Programının Bölgesel Deniz Programı kapsamında oluşturulmuş çok taraflı bir etraf muahedesidir. Birleşmiş Milletler bünyesinde kurulan birinci bölgesel deniz mukavelesi olması bakımından özeldir.
1992 Rio Konferansı’nın akabinde, UNEP/MAP konferansında kaydedilen gelişmelere dayanarak 1995 yılında tekrar şekillendirilmiştir. Kontrat başlangıçta kirliliğe odaklanmış olsa da protokolleri aracılığıyla biyolojik çeşitlilik, kıyı idaresi ve sürdürülebilir kalkınmayı ele alacak formda daha da genişletilmiştir. Barselona Mukavelesi, bu sürecin sonunda “Deniz Etrafının Korunması ve Akdeniz Kıyı Alanlarının Sürdürülebilir Kalkınması İçin Aksiyon Planı” olarak tekrar isimlendirilmiştir.
Sözleşme, 21 Akdeniz Ülkesi ve Avrupa Birliği’nden oluşan taraflara sahiptir. Taraf ülkeler MAP Çalışma Programı ile bütçe, siyasetler ve planlar üzerinde karar vermek için iki yılda bir COP ismi verilen toplantılarda bir ortaya gelirler.
UNEP/MAP ve Türkiye’nin ortak başarıları
2021 yılında kabulünün 45. yılını kutlayan Barselona Kontratı, kuruluşundan bu yana kıymetli başarılara imza atmıştır. Mukavelenin şu anda Akdeniz ve kıyılarının korunmasına yönelik 10 bölgesel planı ve 9 hareket planı bulunmaktadır. Kelam konusu planlar; kirlilik, özel korunan alanlar ve biyolojik çeşitlilik, entegre kıyı bölgeleri idaresi, sürdürülebilir tüketim ve üretim, iklim değişikliğine ahenk üzere pek çok temayı içermektedir. Mukavelenin uyum ünitesi, insan ve hayvanlar üzerinde kanserojen tesiri olan Poliklorlu Bifenillerin (PCB) bertarafını sağlamak üzere başarılı projeler yürütmüştür. Türkiye, PCB ile kontamine olmuş en fazla ekipmanı bertaraf eden Akdeniz ülkesi olmuştur. Bu proje sonunda, Türkiye 2015 yılında yaklaşık 635 ton PCB bertaraf etmiştir.
Sözleşme, birebir vakitte Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti tarafından finanse edilen İstanbul Etraf Dostu Kent Ödülü’ne de öncülük etmektedir. Etraf dostu kentler, sürdürülebilir kalkınmayı teşvik eden çalışmaları nedeniyle COP 19’dan beri ödüllendirilmiştir. Mükafatın üçüncüsü, 7-10 Aralık 2021 tarihlerinde Türk hükümetinin mesken sahipliğinde Antalya’da düzenlenen COP 22 toplantısında Saygıdeğer Hanımefendi Emine Erdoğan tarafından Malaga Belediyesi’ne takdim edilmiştir.
ANTALYA’DA EŞSİZ BİR COP
COP 22 Toplantısı, Saygıdeğer Hanımefendi Emine Erdoğan’ın konut sahipliğinde düzenlenen Bayan Başkanlar Yuvarlak Masa Toplantısının bir gelenek haline gelmesi için birinci adımın atıldığı platform olmuştur. Bahse bahis aktiflik, bayanların karar vericiler olarak Akdeniz Bölgesi’ndeki rolünün kıymetini vurgulamaktadır. Yuvarlak masa toplantıları Akdeniz için tesirli bir etraf gündemi oluşturma ve uygulamada bayanların liderliğini güçlendirmeye yönelik stratejiler hakkında görüş alışverişinde bulunmak için bir platform olmak; cinsiyet ve etraf ortasındaki kontakları keşfetmek üzere emeller taşımaktadır.
COP 22’de öne çıkan öbür değerli bahisler, Akdeniz bölgesindeki taraf ülkelerin gelecekteki hareketleri için yol haritasını çizen değerli siyasetlerin karara bağlanması olmuştur. COP 22 Toplantısı boyunca Akdeniz’de Etraf ve Kalkınma Durumu Raporu (SoED), Akdeniz Havzasında İklim Değişikliği ve Etraf Raporu (MAR1) ve IPCC’nin Altıncı Kıymetlendirme Raporunun işaret ettiği üçlü krizin (kirlilik, iklim değişikliği ve biyolojik çeşitlilik kaybı), Akdeniz Bölgesi’ni her zamankinden daha fazla etkilediğine dikkat çekilmiştir. COP 22 Toplantısında gelecek jenerasyonlara sağlıklı ve verimli bir Akdeniz bırakmak için bir dizi etraf sorununu ele alan 19 adet karar kabul edilmiştir. Ayrıyeten, COVID-19 pandemisinden sonraki birinci COP olan COP 22, çevreyi korurken bölgenin sakin iktisadını canlandırmak için değerli bir basamak teşkil etmiştir.
Sözleşme orta vadeli strateji ismi verilen altı yıllık strateji planlarıyla eş vakitli olarak faaliyetlerini gerçekleştirmektedir. Birinci orta vadeli strateji (MTS 2016-2021) 2015 yılında kabul edilmiştir. MTS, Akdeniz etraf durumunun fotoğrafını çizer, Akdeniz’deki siyaset bağlamını tartışır, bölgenin ortak unsurlarının vizyonunu ortaya koyar, muhtaçlık duyulan temaları sunar. Altı yıllık devirde ele alınması gereken uygulama, finansman ve kurulacak iştirakleri dikkate almaktadır. 2022-2027 için yeni orta vadeli strateji ile (MTS 2022-2027), Akdeniz Bölgesi’nde iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik kaybı ve kirlilikten oluşan üçlü krizle uğraş edilmesi ve Sürdürülebilir Kalkınma ve Sürdürülebilir Kalkınma Gayeleri için 2030 Gündeminin uygulanmasına katkıda bulunulması hedeflenmektedir.
COP 22 sırasında harekete dayalı bir dizi karar da kabul edilmiştir. Akdeniz’in bir bütün olarak MARPOL Ek VI uyarınca Kükürt Oksit Emisyon Denetim Alanı (MED SOx ECA) olarak belirlenmesine ait karar etraf ve insan sıhhati için kıymetli yararlar sağlayacaktır. Alınan karar gereği deniz taşıtı yakıtlarındaki kükürt içeriği binde teğe düşürülecektir. Böylece, SOx emisyonlarında %78,7 ve PM 2.5 emisyonlarında %23,7 düşüş sağlanacaktır. 2025 yılında yürürlüğe girecek olan bu kararın alınması ile Akdeniz, öbür dört emisyon denetim alanına katılmıştır. UNEP/MAP koordinatörü Sayın Tatjana Hema kontratın 45. yıl dönümünü kutlamak için bu kararın alınmasından daha uygun bir yol düşünemediğini belirtmiştir.
COP 22 müddetince öbür değerli plan ve programların hayata geçirilmesine yönelik kararlar da kabul edilmiştir. Bunlardan biri Akdeniz Bölgesinde Biyoçeşitliliğin Korunması ve Doğal Kaynakların Sürdürülebilir İdaresi için 2020 Sonrası Stratejik Hareket Programı (Post-2020 SAPBIO) olmuştur. Bahse bahis karar, alan temelli müdafaa önlemlerini ve tiplerin ve habitatların korunmasına yönelik aksiyon planlarını içeren bir strateji dokümanı ile tamamlanmıştır. COP 22 sonrası Taraf ülkeler ulusal biyoçeşitlilik stratejilerini ve hareket planlarını gözden geçirmek yahut hazırlamakla yükümlüdür.
Deniz çöpüyle çaba; yeşil ve döngüsel işletmelerin gelişiminin desteklenmesi; Akdeniz’in Kara Kökenli Kaynaklardan ve Faaliyetlerinden Ötürü Kirlenmeye Karşı Korunmasına Ait Protokol, Akdeniz’de Gemilerden ve Uçaklardan Boşaltma yahut Denizde Yakmadan Kaynaklanan Kirliliğin Önlenmesi ve Ortadan Kaldırılmasına ait Protokol, Akdeniz’de Kıta Sahanlığı ve Deniz Tabanının Keşfi ve İşletilmesinden Kaynaklanan Kirliliğin Önlenmesine Ait Protokol hususlarında da yapılan değişiklikler kabul edilmiştir. 2023 Akdeniz Kalite Durum Raporunun (2023 MED QSR) hazırlanmasında dataya dayalı raporlamaya geçişin ehemmiyeti vurgulanmıştır.
COP 22’nin Bakanlar Oturumu bölgedeki üçlü krize dikkat çeken “Mavi Akdeniz’e Gerçek: Pak Bir Miras Bırakmak, Biyoçeşitliliği Korumak ve İklim İstikrarını Sürdürmek” teması altında gerçekleşmiştir. Bakanlar Oturumunun açılışını Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Sayın Murat Kurum yapmıştır. Sayın Kurum, açılış konuşmalarında Akdeniz’de yaşanan zorluklarla gayret etmek için daha güçlü iş birliği muhtaçlığının altını çizmiştir. Bakanlar Oturumunda imzalanan Antalya Deklarasyonu, Akdeniz ülkelerinin bakanlarının güçlü siyasi takviyesinin ve sürdürülebilir ve verimli bir Akdeniz ve kıyılara ulaşmak için ortak gayretlerinin bir sembolü niteliğindedir.
Antalya Bakanlar Deklarasyonu, üretken ve biyolojik çeşitliliği varlıklı olan deniz ve kıyı ekosistemleri ile sağlıklı, pak, sürdürülebilir ve iklim değişikliğine karşı dirençli bir deniz ve kıyıya erişilmesi ve COVID-19 pandemisinden daha âlâ bir iktisat ile çıkılması için bölgesel taahhütlerin yenilenmesi davetinde bulunmaktadır. Deklarasyon ayrıyeten, Paris Muahedesi, Biyolojik Çeşitliliğin Korunması, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi üzere başka global taahhütlerle ahenk sağlanmasının gerekliliğine de dikkat çekmektedir.
COP 22’den sonraki iki yıllık müddet, Çalışma Programı Dokümanı (PoW) ve bu evraka nazaran düzenlenmiş olan bütçe dokümanına nazaran planlanmıştır. PoW, MTS 2022-2027 ile büsbütün uyumlu ve bölgedeki üçlü krizin tahliline odaklı uzun vadeli faaliyetler içerecek halde tasarlanmıştır. Anılan dokümanda atık su arıtma çalışmalarını kolaylaştırmak için teknik standartlar sağlamaya yönelik planlar; kirlilikten ve çöpten arındırılmış Akdeniz; deniz muhafaza alanlarının idaresini genişletmeye ve güçlendirmeye odaklanan biyolojik çeşitlilik ögeleri ve ekosistemler, iklim değişikliği, yönetişim, ortak bölgesel vizyon, bölgedeki kaynakların sürdürülebilir kullanımı, bölgesel bağlantı temalarının çalışılması önerilmektedir.
GELECEK PERİYOT ÇALIŞMALARI
COP toplantılarından sonraki iki yıllık devirde yapılacak çalışmaların ve idareye dair bahislerin tertipli aralıklarla görüşüldüğü ofis toplantılarının başkanlığı COP 22’den sonra ülkemize geçmiştir. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı Sn. Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar iki yıl boyunca Ofis Lideri olarak seçilmiştir.
23-24 Mart 2022’de İstanbul’da bu periyodun birinci ofis toplantısı düzenlenmiştir. Tematik bölgesel stratejiler, COP 22’nin değerli iletileri ve ileriye dönük çalışmalar ele alınmıştır. Yaklaşmakta olan 2023 yılı Akdeniz Kalite Durum Değerlendirmesi (2023 Med QSR), MAP Bilgi İdaresi Stratejisi; Barselona Kontratının ilgili protokollerinin taraf ülkelerce kabul edilme durumları ve raporlama faaliyetleri görüşülmüştür. Toplantı sonucunda bir dizi tavsiye niteliğinde karar alınmıştır.
Büro Toplantısında Taraf Ülkelere, Milletlerarası Denizcilik Örgütü’nün (IMO) 78. Deniz Etrafı Müdafaa Komitesi’nde (MEPC) COP 22’de alınan MED SOx ECA kararının ilanına etkin olarak katılmaları tavsiye edilmiştir. Ofis’in taraf ülkelere bir öbür güçlü bildirisi ise UNEP/MAP’ın çalışmalarının görünürlüğünü sağlamak üzere BM Okyanus Konferansı, Stockholm +50 Konferansı, BM Biyolojik Çeşitlilik Kontratı, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Kontratı üzere global forumların aktif bir halde kullanılması; bilhassa Antalya Bakanlar Deklarasyonu ve COP 22’nin ilgili sonuçlarının Sürdürülebilir Kalkınma Gayelerine katkılarına dikkat çekmektir. Ofis Lideri Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar, iklim değişikliğinin önümüzdeki iki yılda mukavelenin öncelikli çalışma alanı olacağının altını çizerek, Türkiye’nin iklim değişikliği ile ilgili faaliyet gösterecek olan bir bölgesel merkeze konut sahipliği yapması konusundaki istekliliğini yinelemiştir.
Büro Toplantısının akabinde 20 Mayıs 2022 tarihinde Monako’da gerçekleştirilen öbür bir değerli aktiflik Akdeniz Değerli Özel Müdafaa Alanları (SPAMI) Günü olmuştur. Bu özel aktiflik 39 SPAMI’nin yöneticisini ve ilgili kurumların temsilcilerini bir ortaya getirmiştir. Davetliler ortasında bulunan Ofis Lideri Sn. Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar açılış konuşmalarında Akdeniz’in iklim değişikliğinin tesirlerine karşı hassas bir noktada olduğunu vurgulayarak 39 SPAMI’nin uygunlaştırılmış çevresel koşullara ulaşmak için yardımcı olacağını belirtmiştir.
Tüm bilimsel çalışmalar, Akdeniz ortamının üçlü krize karşı savunmasız olduğunu açıkça göstermiştir. Üçlü krizin yaşanmakta olan tesirleri lakin bölgesel ve global ölçekte ortak gayretlerle hafifletilebilir. COP 22’de alınan kararlar ve kabul edilen önlem ve siyasetler, gerekli siyasi ve yasal adımların atılmasını ve teknolojik gelişmelerle ilgili bilgilerin paylaşılmasını, halkın bilinçlendirilmesini ve iştirakini, eğitimi gerektirmektedir. Yalnızca hükümetler ortasında değil, tıpkı vakitte kamu-özel dal ve sivil toplum kuruluşları ortasında uyum ve iş birliğine her zamankinden daha çok gereksinim bulunmaktadır.